مهاجرت، مفهومی است که به لحاظ کاربرد دامنه گسترده‌ای را در بر می‌گیرد و همچنین به دلیل در برگیرندگی جهانی، طیف وسیعی از جوامع، فرهنگ‌ها، اقوام و ملل با آن مواجه هستند. اما آیا می‌توان پدیده مهاجرت را امری مطلقا منفی تلقی کرد و چگونه می‌توان از ابعاد مثبت آن منتفع شد؟

توجه به تمامی ابعاد مهاجرت

بهرام صلواتی مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با اشاره به این‌که باید ابعاد گوناگون پدیده مهاجرت، در قالب یک روند مدیریتی مورد توجه قرار بگیرد، ادامه داد: در دنیا پدیده مهاجرت یکی از موضوعات داغ و مهمی است که مورد توجه قرار دارد. بنابراین در تمامی کشورهای مهاجرفرست یا مهاجرپذیر، نهادهای تخصصی در حوزه مهاجرت شکل گرفته‌اند.

وی افزود: در ایران ما همچنان دچار کمبودهایی هستیم و در دانشگاه‌ها، رشته یا سرفصل تخصصی در حوزه مهاجرت نداریم، همچنان که سازمان یا نهاد تخصصی که در مهاجرت فعالیت داشته باشد و به سیاستگذاری تا اجرا در این حوزه نقش آفرینی کند کمبود داریم.

صلواتی با اشاره به شکل‌گیری نهاد سیاستگذار برای توجه به ابعاد مهاجرت گفت: در ایران از آن‌جایی که نهاد سیاستگذار و تخصصی در امر مهاجرت شکل نگرفته است، برنامه مشخصی در این حوزه وجود ندارد. با وجود این که نهادهای مختلفی در حوزه آموزش، جامعه و فرهنگ شکل گرفته اما از آن‌جایی که در این حوزه نهاد خاصی نداریم، صرفا به پیامدها و عواقب این مقوله پرداخته شده است، پس دسترسی به پیامدهای مثبت آن نیز وجود ندارد و مهاجرت در مجموع یک نوع از دست رفتن یا از دست دادن تلقی می‌شود.

شناخت ابعاد سودمند مهاجرت

مفهوم فرار مغزها مفهومی مربوط به اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم است و قرن بیست و یکم قرنی است که مفهوم مهاجرت یک طرفه معنا ندارد چراکه با پیشرفت فناوری‌ها، توسعه ارتباطات و تعامل‌ها، همه کشورهای جهان فسمتی از اتباع کشورها مهاجرت می‌کنند.

وی با بیان این‌که بر اساس اهداف فرد از مهاجرت، مفاهیم و موضوعات مختلفی در حوزه مهاجرت معنا یافته است ادامه داد: یکی از این دسته‌بندی‌ها، مهاجرت‌های تحصیلی است که تحت عنوان جابه2جایی های تحصیلی شناخته می‌شود چراکه عمدتا بعد از پایان تحصیلات، به کشور مبدأ بازمی‌گردند.

جایگاه و ظرفیت ایران در مهاجرپذیری

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، عنوان کرد: بر اساس آخرین آمارهایی که اخیرا در این حوزه به روزرسانی شد، رتبه دانشجوفرستی ما به معنای تعداد دانجویانی که در حال تحصیل در کشورهای خارجی داریم، هجدهم است دانشجویان ایرانی کمتری نسبت به دانشجویان داخلی در سایر کشورها مشغول به تحصیل هستند.

صلواتی، با اشاره به جایگاه ایران در میان 33 کشور اول جهان در حوزه مهاجرپذیری گفت: ایران با  45 هزار دانشجوی غیر ایرانی در دانشگاه‌های کشور، جایگاه سی‌وسوم را به خود اختصاص داده است و تراز اگرچه هنوز منفی است اما این روند رو به بهبود است.

این پژوهشگر حوزه مهاجرت با اشاره به ایجاد زمینه جذب و بازگشت نخبگان و دانشجویان ایرانی غیر مقیم به کشورمان گفت: با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، با اجرای برنامه جذب ایرانیان غیر مقیم و همکاری با متخصصان، تا کنون بیش از 2هزار نفر از این افراد به کشور بازگشته‌اند و در کسب و کارهای دانش‌بنیان، خلاق و فناور یا در حوزه آموزش و پژوهش مشغول فعالیت هستند که این روند ادامه دارد.

وی گونه دوم مهاجرت‌ها را کاری عنوان کرد و گفت: در این شکل از مهاجرت، افراد با هدف ورود به بازار کار یک کشور مهاجرت می‌کنند. در این زمینه آمارهای دقیقی وجود ندارد و این روند باید در تعامل با کشورهای مقصد پایش شود. چراکه ویزاهای کاری و مهاجرتی، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و نیاز است که در این حوزه در چند مسیر مختلف کار پژوهشی و رصد آماری صورت بگیرد.

صلواتی، مهاجرت‌های اجباری را سومین دسته از مهاجرت‌ها برشمرد و افزود: این نوع مهاجرت ها یا پناه جویی است که افراد به واسطه مشکلات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی از کشور خارج می‌شوند که این نوع مهاجرت عمدتاً یک طرفه یا بدون بازگشت است. ایران علاوه بر پناهجوفرستی دارای رتبه پنجم میان کشورهای پناهجوپذیر است. زیرا کشورهای همسایه ایران با مشکلات مختلفی همچون جنگ، چالش‌های اقتصادی و سیاسی مواجه بوده‌اند و ایران یکی از بزرگ‌ترین میزبانان مهاجران اجباری وحتی غیرقانونی است.

توجه به هدفمندی جابه‌جایی

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، به ضرورت حمایت از جابه‌جایی هدفمند نیروی انسانی کشور اشاره کرد و ادامه داد: ما برای سرمایه انسانی قابل توجهی که در کشور وجود دارد و بعضاً سرریز دارد، باید برنامه‌ریزی جدی و با همکاری تمامی نهادها شکل بگیرد، ادامه داد: بسیاری از کشورهایی که سرریز منابع انسانی دارند، به کشورهای دیگر می فرستند و از عواید مالی آن  یا چرخش دانش و فناوری بهره می‌برند.

به گفته صلواتی، اگر در ایران جریان مهاجرتی عمدتاً منفی تلقی می‌شود، به دلیل کم توجهی به روند بازگشتی مهاجرت‌ها، تمرکز صرف بر پیامدهای منفی و عدم وجود برنامه‌ریزی برای این حوزه بوده است. در حالی که توجه سیاستگذارانه به مهاجرت و ایجاد برنامه‌های سیاستی در حوزه چرخش و بازگشت نخبگان، می‌تواند مهاجرت را به امری سودمند بدل کند

وی با بیان این‌که فرآیند پدیده مهاجرت در ایران روندی خودمحور و خودکار بوده است و عملا مدیریت و برنامه ریزی جدی برای توجه به این حوزه وجود ندارد، افزود: البته برنامه‌های حمایتی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان در زمینه جذب و بازگشت دانش‌آموختگان و نحبگان ایرانی و ایجاد زیست‌بوم فناوری و نوآوری برای اشتغال آنان در کسب و کارهای دانش‌بنیان، خلاق یا استارتاپ‌ها در سال‌های اخیر به روند جذب و چرخش نوآورانه و فناورانه نیری انسانی کمک کرده است.

توجه به الگوهای موفق سیاستی

این پژوهشگر حوزه مهاجرت، با اشاره به ضرورت بهره‌گیری از الگوی سایر کشورها برای مدیریت این امر گفت: به طور مثال برخی از کشورها پیش‌دستی می‌کنند؛ به طور مثال در کشور ترکیه، رتبه‌های برتر المپیادها و رقبت‌های علمی، برای تحصیل در بهترین دانشگاه‌های جهان حمایت می‌شوند. این روند، همان خواست دانشجویان و نخبگان ایرانی است تا ضمن ارتباط با نهادهای علمی و فناورانه جهان، به کشور خود خدمت رسانی کنند.

وی نقش نهادهای حاکمیتی و اثرگذار را یادآور شد و افزود: در تمامی بخش‌های این روند، برای ایجاد زمینه مدیریت مهاجرت و ایجاد چرخش دانشی و فناورانه، باید نهادهای اثرگذار از جمله وزارت کشور، وزارت امور خارجه و سایر نهادها در امر مهاجرت نقش و وظیفه خود را ایفا کنند.

صلواتی با تاکید بر این‌که لازم است که برای این روند با نقش آفرینی همه دستگاه‌ها اعم از سیاستی و اجرایی برنامه‌ریزی صورت بگیرد، افز.د: در غیر این صورت، خیل عظیم دانش‌آموختگان  دانشجویان، به عنوان مهاجران بالقوه و سرمایه‌های ارزشمند کشور از دست می‌روند.

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با اشاره به تلاش این مرکز برای ارائه تصویری روشن از وضعیت مهاجرتی ایران و جهان گفت: تلاش می‌کنیم داده‌ها و آمارهای متقن و مستند در ایران و جهان را جمع آوری کنیم. تمامی این داده‌ها و آمارها در قالب سالنامه آماری مهاجرتی ایران و با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری منتشر می‌شود. این سالنامه آخرین آمارها و اطلاعات و دتحلیل های این حوزه را به زبان‌های فارسی و انگلیسی در اختیار ما قرار می‌دهد.

مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

#24